Χαλδία
Περιοχή του ανατολικού Πόντου, όπου, κατά την αργοναυτική εκστρατεία, κατοικούσαν οι Χαλδύβες. Ήταν η πρώτη περιοχή της Μικράς Ασίας που ασπάστηκε τον Χριστιανισμό. Εκεί μόνασαν ο Μέγας Βασίλειος και ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός.
Όταν η Χαλδία πέρασε στην κατοχή των Τούρκων υπέστη μεγάλες καταστροφές.
Η Χαλδία
Ο πρώιµος εκχριστιανισµός του Πόντου από τις αρχές του 3ου αιώνα µ.Χ. συντέλεσε στον µεγαλύτερο εξελληνισµό της περιοχής. Την ίδια εποχή, έζησε και µαρτύρησε κι ο τοπικός άγιος και πολιούχος της Τραπεζούντας Ευγένιος, αφού πρώτα γκρέµισε τα είδωλα του Μίθρα στο ιερό του όρους Μιθρίον στα ανατολικά της πόλης. Ο Αννιβαλιανός, ανεψιός του Μ. Κωνσταντίνου διορίστηκε το 385 µ.Χ. ηγεµόνας στην περιοχή. Αργότερα, τον 6ο αιώνα µ.Χ., ο στρατηγός Βελισάριος θα εφορµήσει κατά των Περσών µε αφετηρία τον Πόντο.
Κατά τη βυζαντινή περίοδο, σηµαντικό ρόλο για την ανάπτυξη της περιοχής έπαιξε το γεγονός ότι ο Πόντος έµεινε πιστός στην ορθόδοξη παράδοση και δεν επηρεάστηκε από τα µονοφυσιτικά κηρύγµατα της γειτονικής Αρµενίας. Ιδρύθηκαν µεγάλης θρησκευτικής και λατρευτικής σηµασίας ορθόδοξα κέντρα, όπως η Παναγία η Χρυσοκέφαλος κι η µονή της Παναγίας Σουµελά. Με τον τρόπο αυτό ο Πόντος κατάφερε να ενσωµατωθεί οµαλά στη βυζαντινή αυτοκρατορία και να παραµείνει για αιώνες µια ακµάζουσα βυζαντινή επαρχία.
Η γειτνίαση µε του διαφόρους λαούς της Ανατολής, Ίβηρες, Αβαζγούς, Αρµένιους, Πέρσες, Άραβες, έκανε συχνά πολλούς βυζαντινούς αυτοκράτορες, όπως ο Βασίλειος Β΄ (976-1025), να δείξουν επισταµένο ενδιαφέρον για την οργάνωση και την άµυνα αυτής της σηµαντικής «άκρας» της αυτοκρατορίας. Οι δε επαρχίες του Πόντου εντάχθηκαν από πολύ νωρίς στο διοικη- τικό σύστηµα των θεµάτων και αποτέλεσαν το θέµα Χαλδίας και τµήµατα του θέµατος Κολωνείας και Θεοδοσιουπόλεως.
Πριν το τέλος, όµως, του 11ου αιώνα, ο Πόντος και ιδιαίτερα το θέµα Χαλδίας είχε ουσιαστικά ξεφύγει από τον βυζαντινό έλεγ- χο. Αυτό δεν οφείλεται µόνο στη ραγδαία εξάπλωση του σελτζουκικού σουλτανάτου του Ικονίου στην κεντρική Μικρά Ασία, που παρεµπόδιζε την ελεύθερη επικοινωνία της Κωνσταντινούπολης µε τις ανατολικές επαρχίες, αλλά και στην εµφάνιση ντόπιων ποντιακών δυναµικών παραγόντων, έτοιµων να αµφι- σβητήσουν την αυτοκρατορική εξουσία στην περιοχή.
Ένας τέτοιος παράγοντας ήταν η τραπεζουντιακή οικογένεια των Γαβράδων, ο γόνος της οποίας Θεόδωρος Γαβράς, λαµπρυνόµενος από τον τίτλο του σωτήρα του Πόντου από τη τουρκική απειλή, προσπάθησε µετά το 1075 να διοικήσει αυτόνοµα την περιοχή από τη Τραπεζούντα ως την ολωνεία και το Παϊπέρτ, γεγονός που τον έφερε σε ευθεία ρήξη µε την Κωνσταντινούπολη.
Οι απόγονοι του Θεόδωρου Γαβρά, ο Γρηγόριος, ο Κωνσταντί- νος κ.ά., κράτησαν στα χέρια τους την τύχη της περιοχής µέχρι την εποχή που ο Ιωάννης Β΄Κοµνηνός (1118-1142) αποκατέστησε τη βυζαντινή εξουσία, και την επανέφερε στο πλαίσιο της βυζαντινής θεµατικής διοίκησης. Όµως η λαϊκή µούσα είχε προ- λάβει να ψάλει τον Κωνσταντίνο Γαβρά για την πολεµική ανδρεία και τα ηρωικά του κατορθώµατα. Τα ιστορικά αυτά άσµα- τα αποτελούν, ύστερα από τα ακριτικά, την πιο παλιά λαϊκή δη- µιουργία στο είδος τους.
Η εδραίωση της πολιτικής, στρατιωτικής και διπλωµατικής πα- ρουσίας της βυζαντινής αυτοκρατορίας στην περιοχή αργότε- ρα, από τον Μανουήλ Α΄ Κοµνηνό (1143-1180), συνέδεσε την περιοχή στενότατα µε τον αυτοκρατορικό οίκο των Κοµνηνών. Είναι σίγουρο ότι η Χαλδία, όπως κι όλη η µικρασιατική ακτή του ανατολικού Πόντου, βοήθησε στην ανάρρηση του Ανδρόνικου Α΄ Κοµνηνού (1183-1185) στο βυζαντινό θρόνο, αφού ο ίδιος είχε παλιότερα ασκήσει στην περιοχή καθήκοντα στρατιω- τικού διοικητή.